Ülkemizde oldukça yaygın bir istihdam yöntemi olarak kullanılmasına, kamu dahil hemen her tesiste kendine yer bulmasına ve dönem dönem ülke gündemini meşgul eden konular arasında bulunmasına rağmen hakkında çok az şey bilinen bir kavram taşeronluk.
Kavram olarak dahi bu kadar az bilinirken, taşeronluk üzerine sorulan sorular da çoğu zaman askıda kalabiliyor. Bu soruların önde gelenlerinden birisi olan “hangi işler taşerona / alt işverene verilebilir” konusunu irdeliyoruz.
Taşeronlara devir edilecek işlerin tespit edilmesi, hangi işlerin taşerona verilebileceği hangilerinin ise verilemeyeceği, Alt işverenlik Yönetmeliği'nde yer alan "asıl iş yardımcı iş ayrımı" kavramı ile açıklanır. Hangi işlerin asıl iş, hangilerinin yardımcı iş olduğu sektörel ve teknolojik olarak değişkenlik gösterse de genel bir "asıl iş yardımcı iş ayrımı" tanımı yapmak mümkündür.
Asıl İş Nedir?
Asıl iş kavramı; bir işyerinde yapılan işin özünü ifade etmek için kullanılır. İşin özünden kasıt sektöre göre değişebileceğinden bunu örneklerle açıklamak daha uygun olacaktır. Örneğin; meyve suyu üretimi yapılan bir fabrikayı ele alalım. Bu fabrikanın asıl işi meyve suyu üretmektir. Ancak bu fabrikanın meyve suyu üretmenin dışında süreçleri de olacaktır. Bunlar; tedarik, stok kontrol, depolama, nakliye, paketleme, temizlik, tesis güvenliği, catering (yemek) vb. süreçler olabilir. Asıl işin yardımcı işten ayrıldığı nokta; üretimin başlaması ve ürünün son halini alması arasında geçen süreçte gizlidir. Meyve suyu üretiminde kullanılacak malzemelerin temin edilmesi ve üretim yerine getirilmesi aşamasında üretim henüz başlamamıştır. Dolayısıyla bu aşama hala yardımcı iş aşamasıdır. Üretim başladığı an asıl iş başlamış demektir. Bu aşamada çalışan yönetici, tekniker, operatör ve işçiler taşeron olmamalıdır. Ürün son halini aldığında (doğru tabir; satılabilecek bir şekle büründüğünde olmalıdır) ise asıl iş bitmiştir ve taşeron hizmet sahasına girilmiştir. Buradaki kritik soru şudur; ürün üretildikten sonra biçim değiştirirse (örneğin; üretimden sonra ürüne farklı bir ambalajlama yapılırsa, birkaç ürün bir araya getirilerek paketlenirse vb.) bu iş asıl iş midir? Hayır, değildir. Asıl işin bittiği noktayı ürünün market rafındaki şekline göre değil, ürünün satılabilecek hale getirilmesiyle ölçmek daha doğrudur. Yani; meyve suyu paket haline geldiğinde artık satılabilecek bir hale gelmiştir. Bu meyve suyu paketinin yeniden ambalajlanması, 4'lü 8'li ambalajlar halinde promosyon uygulanması vb. yardımcı iştir ve taşeron tarafından üstlenilebilir.
Bir örnek de hizmet sektöründen verelim. Bir hastanede asıl iş sağlık hizmetinin üretilmesidir. Bu sebeple sağlık hizmetinin üretilmesi aşamasında çalışan doktor, hemşire ve hastabakıcı vb. personeller asıl işi yapanlardır. Bu hizmetler taşerona devir edilemez. Bunun dışında kalan işler taşerona devir edilebilecek yardımcı işlerdir.
Yardımcı İş Nedir?
Yardımcı iş; bir işyerinde üretimin başlangıcından ürünün son halini alması (satılabilecek bir şekle bürünmesi) arasında geçen süreç dışında kalan tüm işleri ifade eder. Yardımcı işlere örnek olarak; temizlik, güvenlik, depolama, taşıma, nakliye, yükleme - indirme, paketleme, dağıtım vb. tüm destek hizmetlerini gösterebiliriz. Yardımcı işlerin taşeronlara devir edilmesi yasal, mantıklı ve son derece yaygın bir uygulamadır.
Asıl İş Yardımcı İş Ayrımında Uzmanlık Gerektiren İş Kavramı
Asıl iş ile yardımcı işlerin birbirlerinden ayrılması ve asıl iş tanımına giren işlerin taşeronlara devir edilmemesi gerekir. Bu durumun tek istisnası; Alt İşverenlik Yönetmeliği'nin 4-1-b.maddesinde açıklanmıştır.
Alt İşverenlik Yönetmeliği / 4-1-b:
"Alt işverene verilen iş, işyerinde mal veya hizmet üretiminin yardımcı işlerinden olmalıdır. Asıl işin bölünerek alt işverene verilmesi durumunda ise, verilen iş işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren bir iş olmalıdır."
Bu duruma örnek olarak; meyve suyu üretiminde kullanılan makinelerin bu makineleri üreten firmanın personelleri tarafından çalıştırılmasını veya meyve sularını ana tanktan makineye taşıyan borulardaki arızaların bir kaynak firması tarafından giderilmesini gösterebiliriz. Bu gibi durumlarda asıl iş taşeronlara yaptırılmaktadır. Fakat teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işler olduğundan bu gibi işlerin taşeronlara devir edilmesinde herhangi bir sakınca yoktur.
Asıl İş Taşerona / Alt İşverene Verilirse Ne Olur?
Yanlış yapılandırılmış bir alt işverenlik ilişkisi neticesinde asıl iş alt işverene yaptırılmakta ve bu durum bir denetim veya şikayet neticesinde tespit edilmiş olabilir. Böyle bir durumun olası sonucu; “yanlış yapılandırılmış alt işverenlik ilişkisi nedeniyle taraflar arasından hizmet sözleşmesinin butlan (yok hükmünde) sayılması, muvazaa (aldatma amaçlı gizli anlaşma) kararı verilerek bütün alt işveren personellerinin ilk işe girdikleri tarihten itibaren asıl işverenin işçisi sayılması ve taraflara ciddi miktarda para cezası verilmesi” olacaktır.
